Miód Cieszanów

Gmina Cieszanów leży w północno – wschodniej części Polski,w powiecie lubaczowskim, w województwie podkarpackim.
Cieszanów  - to malownicze miasteczko położone w dolinie rzeki Brusienki, która swój początek bierze na krańcach Roztocza Południowego, a płynąc ku zachodowi, wpada
do Wirowej, lewobrzeżnego dopływu Tanwi.

Dzieje Cieszanowa śledzić można dopiero od XVI w. Pierwszą jednak źródłowa wzmianką o Cieszanowie jest zapis w Lubelskiej Księdze Podkomorskiej  z 1496 roku. Cieszanów był posiadłością szlachecką i leżał na terenie województwa bełskiego. Początkowo wchodził w skład powiatu lubaczowskiego, a po jego kasacji znalazł się w obrębie powiatu bełskiego. Powstanie w 1580 roku Zamościa i otwarcie traktu handlowego z Jarosławia sprzyjało osadnictwu na tych terenach. Dogodne warunki geograficzne wykorzystał Stanisław Cieszanowski z Cieszanowic, herbu Jelita - Starosta Samborski, który kupił część majątku w Nowym Siole. Od tej pory, będąc również właścicielem Podemszczyzny, Łówczy i Chotylubia, dla scalenia majątku i ugruntowania pozycji rodu zaczął starania o lokacje własnego miasta. Zabiegi te uzyskały pomyślny finał 14 maja 1590 roku.
Na sejmie walnym w Warszawie król Zygmunt III Waza prośbie Cieszanowskiego "życzliwie sprzyjając" - wystawił "ku ozdobie i chwale państwa" przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim dla nowego miasta. Na cześć Cieszanowskich nazwano je Cieszanowem. Po śmierci Stanisława różne były losy Cieszanowa. Miasto, zgodnie  z wymogami epoki, było  ośrodkiem produkcji i handlu, a nadto centrum życia kulturalnego.

Cieszanów, leżąc na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych, posiadał korzystne warunki rozwoju, ale od zarania hamowały go epidemie chorób zakaźnych, pożary oraz zniszczenia dokonywane przez wojska własne i obce. Wspomnieć tu należy nie tylko o zniszczeniu spowodowanym przez wojska Bohdana Chmielnickiego (1648), ale również przejściu Szwedów (1655), czy o ostatnim najeździe tatarskim w 1672 r., podczas którego miasto zostało również spalone. Miał również Cieszanów swój udział w wielkiej historii. W 1671 r. przez Cieszanów przeszły wojska koronne pod dowództwem Jana Kazimierza, podążając po bitwie pod Beresteczkiem do Czorsztyna, gdzie obwarował się Stanisław Kostka Napierski. Zaś w 1672 roku wojska hetmana Jana Sobieskiego rozbiły pod Cieszanowem zagon tatarski, w czym chętnie pomagała okoliczna ludność. Król Jan III Sobieski potwierdził prawa miejskie Cieszanowa w 1681 r., a do herbu miasta dodał szyszak  z trzema pióropuszami, chorągwie, miecze, lufy armatnie i kule.
Po I rozbiorze (1772) Cieszanów i okoliczne wsie zostały wcielone do cesarstwa austriackiego. Administracyjnie przynależał do powiatu tomaszowskiego, cyrkułu bełskiego,
a w późniejszym okresie do cyrkułu żółkiewskiego. Klucz cieszanowski (Cieszanów, Nowe Sioło, Łówcza, Chotylub) nabył w 1775 r. wojewoda podolski Jan Jakub Zamoyski.
Z jego inicjatywy powstała cegielnia, która jednak po kilku latach przestała funkcjonować. Był on także fundatorem murowanego kościoła, wybudowanego w 1800 r.

Do Cieszanowa, oprócz właściwego miasta, zaliczano obszar dworski z folwarkiem na Czereśniach oraz grupę domów zwanych Folwarki Podominikańskie. Grunty były liche, dokuczał głód, a wśród niedożywionej ludności szerzyły się choroby. Sporo osób szukało sezonowych zarobków poza środowiskiem, a inni emigrowali do Ameryki Północnej. Ożywienie nastąpiło dopiero w drugiej połowie XIX w. W wyniku reformy administracyjnej (1867) Cieszanów obrany został na siedzibę powiatu, który zasięgiem swym obejmował obszar sądowego powiatu cieszanowskiego i lubaczowskiego oraz 5 gmin z powiatu niemirowskiego. Graniczył on z powiatami rawskim, jaworowskim, jarosławskim oraz biłgorajskim i tomaszowskim z guberni lubelskiej Królestwa Polskiego. Na tym terenie znajdowało się 1 miasto (Lubaczów), 5 miasteczek (Cieszanów, Lipsko, Narol, Oleszyce, Płazów) oraz 62 gminy wiejskie i 64 obszary dworskie. Rząd austriacki zorganizował w mieście urzędy, założono sąd powiatowy, samorząd, urząd pocztowy i urząd skarbowy.
Należy wspomnieć, iż Cieszanów był też aktywnym ośrodkiem życia politycznego w Galicji. W 1809 r. przechodziły tędy wojska polskie Księstwa Warszawskiego, ale nadzieje na odzyskanie niepodległości nie ziściły się wówczas. Cieszanów znalazł się w strefie przygranicznej. Położenie to sprawiło, iż podczas kolejnych zrywów wolnościowych środowisko cieszanowskie ożywiało się. Poprzez Cieszanów wysyłano z Galicji broń, amunicję, środki opatrunkowe oraz ochotników do walk. To właśnie dla powstańców styczniowych zorganizowano (największy w Galicji) szpital, w którym leczono rannych przywiezionych spod Kobylanki (6 V 1863) oraz z innych pól bitewnych. Zmarli powstańcy chowani byli na miejscowym cmentarzu. Podczas powstania stacjonował w mieście, celem utrzymania porządku nad granicą, szwadron huzarów węgierskich. Wprowadzenie w Galicji autonomii przyczyniło się do ożywienia życia politycznego i kulturalnego. W 1883 r. ufundowano pomnik Jana III Sobieskiego, a w 50-lecie bitwy pod Kobylanką zorganizowano wielką uroczystość, podczas której odsłonięto pomnik w lesie za Nowym Lublińcem. W Cieszanowie zorganizowano oddział Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego (1871) i Ochotniczą Straż Pożarną (1879), Towarzystwo Kasynowe z czytelnią, Towarzystwo Dobroczynności (1884), Stowarzyszenie Mieszczańskie "Gwiazda" (1904), Stowarzyszenie Gimnastyczne "Sokół", drużynę skautowską, bartoszową, strzelecką oraz inne, z których na wymienienie zasługuje koło Polskiego Stronnictwa Ludowego. Wspomnieć należy też o działalność Towarzystwa Zaliczkowego, zawiązaniu Spółki Oszczędności i Pożyczek (1904), oraz otwarciu Składnicy Kółek Rolniczych (1912). Miasto przeżywało znowu okres swego rozwoju, a sporo młodzieży kształciło się.
W Cieszanowie czynna była 5-klasowa szkoła ludowa, do której uczęszczały też dzieci z Woli Nowosielskiej i Folwarków Nowosielskich (przysiółki Nowego Sioła).
Dalszą naukę kontynuowano w szkołach średnich (Jarosławiu, Lwowie, Przemyślu) oraz wyższych (Krakowie, Lwowie).
Rozwój Cieszanowa zahamowany został przez wybuch I wojny światowej. Po porażce pod Komarowem i Zamościem (9 IX 1914 r.) wojska austriackie rozpoczęły odwrót,
a wojska rosyjskie (11 IX) wkroczyły do Cieszanowa i utrzymały się tu do 18 VI 1915 r. Podczas I wojny światowej miasto zostało spalone, a władze powiatowe tymczasowo zostały przeniesione do Lubaczowa. Z wojny tej wyszedł Cieszanów poważnie zniszczony, ale pokolenie to doczekało się wskrzeszenia Ojczyzny.
Po zakończeniu wojny i rozpadzie monarchii Austro - Węgierskiej władzę w Cieszanowie przejęli Ukraińcy (1 XI 1918 r.), którzy rozbroili polską straż bezpieczeństwa, aresztowali organizatorów obrony miasta i rozstrzelali w Niemirowie.
Wyzwolenie w Cieszanowie nastąpiło 6 XII 1918 r., kiedy oddziały ukraińskie ustąpiły przed legionistami polskimi dowodzonymi przez generała Jarosza. Administracyjnie włączono Cieszanów do województwa lwowskiego, a w 1919 r. władze powiatowe wróciły do Cieszanowa. Podjęto jednak decyzję o przeniesieniu ich na stałe do Lubaczowa, gdzie 1 I 1923 r. rozpoczęły swe urzędowanie.

Cieszanów był nadal ośrodkiem życia kulturalnego powiatu. Żywą działalność przejawiały różne organizacje społeczne i polityczne. Na miejscu był sąd grodzki, ekspozytura urzędu skarbowego, szkoła powszechna III stopnia, poczta, urząd katastralny, kasa chorych i inne. W 1921 r. uruchomiony został zakład produkcyjny wozów "Agra". Czynne były 2 młyny, olejarnia, 5 hurtowni, 7 restauracji, 2 hotele, nie wymieniając licznych sklepów i warsztatów rzemieślniczych. Spółka Oszczędności i Pożyczek kontynuowała swą działalność pod nazwą Kasa Stefczyka. Staraniem władz miejskich uruchomiono seminarium nauczycielskie, dzięki któremu (1925-1932) sporo młodzieży zdobyło wykształcenie
i zawód. W 1939 r. było 3 lekarzy, 1 weterynarz, kilku adwokatów i notariuszy. Był więc Cieszanów niewielkim środowiskiem miejskim, w którym w 1921 r. było 2282 mieszkańców.
Rozpoczęta 1 IX 1939 r. II wojna światowa swym zasięgiem szybko objęła Cieszanów. Już 7 IX spadły pierwsze bomby, a już 12 IX wkroczyli Niemcy, którzy aresztowali burmistrza mgr Bolesława Bajorskiego, Sekretarza Zarządu Miejskiego Jana Kopfa i kierownika szkoły Kazimierza Kalecińskiego. Po wycofaniu się Niemców weszły na krótko oddziały Armii Czerwonej a po ich odejściu za opłotkami miasta ustawiona została linia demarkacyjna. Żydzi wyjechali na teren włączony do ZSRR. Cieszanów znalazł się
w obrębie tzw. Generalnego Gubernatorstwa. Administracyjnie przydzielony został do powiatu tomaszowskiego, a po jego skasowaniu wszedł w skład powiatu zamojskiego (dystrykt lubelski).W mieście zakwaterowano straż graniczną oraz wojsko, które wiosną 1940 r. przystąpiło do budowy drogi strategicznej Zamch - Żuków. Zniszczono wówczas żydowski cmentarz (nagrobki użyto na budowę szosy), a dla sprowadzonych Żydów założono obóz przymusowej pracy (zatrudnieni byli przy kopaniu umocnień nadgranicznych). Po uderzeniu Niemców na ZSRR (22 VI 1941) opuściły Cieszanów oddziały Wehrmachtu i Grenzschutzu. Młodzież na jakiś czas mogła wrócić do nauki w budynku szkolnym.
Mieszkańcy nie poddawali się okupantowi, który terrorem starał się utrzymać ich w posłuszeństwie. Już w 1939 r. zaczęto formować zręby konspiracji. Na terenie Cieszanowa istniały dwie placówki Armii Krajowej. Wiosną 1944 roku, z powodu zagrożenia ze strony UPA, ludność polska zaczęła opuszczać miasto i wyjeżdżać za San. W dniu 2 V,
pod osłoną partyzantów, większość pozostałej ludności ewakuowano do Rudy Różanieckiej, a w nocy z 2 na 3 V Cieszanów został prawie doszczętnie spalony przez Ukraińców.
Taki sam los spotkał Kowalówkę i Doliny (30 IV). Po wyzwoleniu Cieszanowa (21 VII 1944) ludność zaczęła wracać na pogorzeliska miasta.
Pierwsza grupa Polaków wróciła już 27 VII 1944 r. 1 VIII powołano Miejską Radę Narodową, a 7 VIII Paweł Lisowski zaczął pełnić obowiązki burmistrza. Zorganizowano posterunek Milicji Obywatelskiej, uruchomiono urząd pocztowy (15 IX) i rozpoczęto zajęcia w szkole (18 IX). Po zorganizowaniu władz powiatowych  w Lubaczowie wyłączono Cieszanów z powiatu tomaszowskiego i włączono do lubaczowskiego, który wszedł w skład województwa rzeszowskiego. Pierwsze lata powojenne to okres wytężonej pracy zmierzającej do unormowania życia w środowisku. Ludzie, z braku domów, mieszkali nawet w piwnicach. Sytuacja nieco polepszyła się po przesiedleniu ludności ukraińskiej
do ZSRR (1945) i na Ziemie Odzyskane (1947). Fakt ten jednak wycisnął swe piętno na stanie liczebnym mieszkańców Cieszanowa: w 1945 r. było 1015 osób a w 1946 r. zaledwie 958. Status miejski poważnie został zagrożony. Pod obrady Miejskiej Rady Narodowej wniesiony został (18 II 1951) projekt rezygnacji z praw miejskich i włączeniu Cieszanowa do gminy zbiorowej. Po regulacji granic administracyjnych (1954) sytuacja nieco zmieniła się. Od Cieszanowa odłączono Folwarki, a przyłączono Wolę Nowosielską
i tzw. Parcelację przynależną do Nowego Sioła. Stąd w 1957 r. Cieszanów liczył 1352 mieszkańców. W 1959 r. uwidoczniony został znowu spadek (1267) liczby ludności.
Władze miejskie czyniły starania w sprawie regulacji miasta, uruchomienia tkalni i cegielni. Walne Zgromadzenie Okręgowej Spółdzielni Rolniczo - Handlowej podjęło (8 II 1948) uchwałę o zmianie nazwy i przyjęciu statutu Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska". Działała też druga placówka tego typu - Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska" Cieszanów - Wieś. W 1949 r. obie spółdzielnie połączyły się. Ponadto, z przedsiębiorstw handlowych,  w 1948 r. czynny był sklep Państwowej Centrali Handlowej, 4 sklepy prywatne i 2 restauracje. Uruchomiono też ośrodek zdrowia, izbę porodową, lecznicę dla zwierząt, aptekę i przedszkole. Otwarto bibliotekę publiczną i stałe kino. Powstał urząd stanu cywilnego. Przy szkole państwowej zorganizowano, jako jeden z nielicznych w kraju, internat. Reaktywowano (1948) Kasę Stefczyka, która później kontynuowała swą działalność pod nazwą Gminna Kasa Spółdzielcza (1950), Kasa Spółdzielcza (1961) a od 1965 r. jako Bank Spółdzielczy. Doprowadzenie prądu elektrycznego (1956) stworzyło dogodniejsze warunki rozwoju miasta. Uruchomiony został Zakład Zabawek Miękkich i filia Lubaczowskich Zakładów Galanteryjnych. Powstało kółko rolnicze przekształcone później w Spółdzielnię Kółek Rolniczych, otwarto stację CPN. Ludność zaczęła budować nowe, murowane domy. Zbudowano ośrodek zdrowia, agronomówkę, lecznicę dla zwierząt, pawilon handlowy i dom strażaka. W okresie Millenium otwarta została wystawa obrazująca dzieje miasta (1958), a na Rynku odsłonięto pomnik 1000 – lecia Państwa Polskiego (1966). W roku 1952 przewodniczącym Rady Miejskiej Cieszanowa został Jan Walków, który doprowadził do elektryfikacji Cieszanowa (1956). W wyniku reformy administracyjnej (1 I 1973) rozpoczął działalność wspólny Urząd Miasta i Gminy Cieszanów. W skład gminy weszły następujące sołectwa: Chotylub, Dachnów, Folwarki, Niemstów i Nowe Sioło z gromady Dachnów, Kowalówka, Nowy Lubliniec, Stary Lubliniec, i Żuków z gromady Nowy Lubliniec, oraz Gorajec z gromady Płazów. Na tym terenie 1 X 1977 r. uległy zmianie nazwy następujących miejscowości: Chotylub na Lubice, Dachnów na Jaworzynę, Gorajec na Dąbrowę i Niemstów na Chmielowice. Po likwidacji trójstopniowego podziału administracyjnego (1 VI 1975) Cieszanów znalazł się w obrębie województwa przemyskiego. Władzę wykonawczą w gminie sprawował Naczelnik Miasta i Gminy,
który zaczął sukcesywnie scalać grunty, gdyż działki były rozdrobnione.  W latach 1973 - 75 dokonano tego w Chotylubiu, a następnie w Niemstowie. W Cieszanowie scalenie miało miejsce w roku 1977, w Żukowie w 1986, a Folwarki scalono w 1989 r. Powstały nowe osiedla mieszkalne w Cieszanowie: blok przy ul. Witosa (1982), Osiedle Armii Krajowej wybudowane w latach 1983-1985, cztery bloki tworzące Osiedle Kustronia (1988-89) i blok przy ul. Rynek (1992).

Irena Godowska-Mazurek